วรรคทองในวรรณคดีไทย

วรรคทองในวรรณคดีไทย

๑)วรรคทองจากสุภาษิตสอนหญิง

          จะพูดจาปราศรัยกับใครนั้น
อย่าตะคั้นตะคอกให้เคืองหู
ไม่ควรพูดอื้ออึงขึ้นมึงกู
คนจะหลู่ล่วงลามไม่ขามใจ

                              (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากสุภาษิตสอนหญิงบทนี้ได้ มีการสอนเรื่องการรักษามารยาทในการพูด ไม่ใช้อารมณ์ และน้ำเสียงที่ดังจนเกินไป รวมถึงไม่พูดในคำที่ไม่สุภาพออกมาเพราะจะทำให้ผู้ฟังคนอื่น ๆฟังแล้วไม่สบายหูได้ และจะหาว่าเราเป็นคนไม่มีมารยาทไม่มีความเกรงใจคนเอาได้

๒)วรรคทองจากนิราศเมืองแกลง

ถึงหน้าวังดังหนึ่งใจจะขาด
คิดถึงบาทบพิตรอดิศร
โอ้ผ่านเกล้าเจ้าประคุณของสุนทร
แต่ปางก่อนเคยเฝ้าทุกเช้าเย็น
พระนิพพานปานประหนึ่งศีรษะขาด
ด้วยไร้ญาติยากแค้นถึงแสนเข็ญ
ทั้งโรคซ้ำกรรมซัดวิบัติเป็น
ไม่เล็งเห็นที่ซึ่งจะพึ่งพา

            (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากนิราศเมืองแกลงบทนี้ได้ความว่าขณะที่สุนทรภู่กำลังลองเรือไปในแม่น้ำเจ้าพระยาอยู่นั้น พอเรือถึงบริเวณหน้าวังสุนทรภู่รู้สึกเสียใจมากจนแทบขาดใจเพราะคิดถึงครั้งเคยได้ถวายงานรับใช้พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยในทุกเช้าเย็น แต่เมื่อพระองค์ท่านสวรรคตแล้วสุนทรภู่ก็เหมือนตายตามไปด้วย เพราะไร้ญาติขาดมิตรที่จะคอยช่วยเหลือหรือที่จะคอยพึ่งพาได้
๓)วรรคทองจากเพลงยาวถวายโอวาท 

          มีสลึงพึงบรรจบให้ครบบาท

อย่าให้ขาดสิ่งของต้องประสงค์
จงมักน้อยกินน้อยค่อยบรรจง

อย่าจ่ายลงให้มากจะยากนาน
ไม่ควรซื้อก็อย่าไปพิไรซื้อ

ให้เป็นมื้อเป็นคราวทั้งคาวหวาน
เมื่อพ่อแม่แก่เฒ่าชรากาล

จงเลี้ยงท่านอย่าให้อดระทดใจ  
ด้วยชนกชนนีนั้นมีคุณ

ได้การุญเลี้ยงรักษามาจนใหญ่
อุ้มอุทรป้อนข้าวเป็นเท่าไร

หมายจะได้พึ่งพาธิดาดวง

          อันอ้อยตาลหวานลิ้นแล้วสิ้นซาก
แต่ลมปากหวานหูไม่รู้หาย
แม้เจ็บอื่นหมื่นแสนจะแคลนคลาย
เจ็บจนตายนั้นเพราะเหน็บให้เจ็บใจ

                                      (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากเพลงยาวถวายโอวาทบทนี้ได้สอนเกี่ยวกับ การรู้จักเก็บออมเงินใช่จ่ายตามความเหมาะสมตามฐานะของตน สิ่งใดไม่ควรซื้อก็หย่าซื้อเมื่อยามบิดามารดาถึงคราวแก่ชราก็ให้ก็ให้ดูแลท่านเหมือนที่ท่านเคยเลี้ยงเรามาจนเติบใหญ่หวังจะได้พึ่งพาอาศัย ส่วนคำพูดที่อ่อนหวานฟังแล้วย่อมไม่เบื่อเหมือนการกินน้ำตาลอ้อยที่หวานลิ้นฉันนั้น และสุดท้ายถึงแม้ร่างกายจะเจ็บมากหมื่นแสนสักเท่าไร ก็ไม่สู้เจ็บใจ

๔)วรรคทองจากเรื่องพระอภัยมณี 

อันนินทากาเลเหมือนเทน้ำ
ไม่ชอกช้ำเหมือนเอามีดมากรีดหิน
แค่องค์พระปฏิมายังราคิน
คนเดินดินหรือจะสิ้นคนนินทา 

                                (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากวรรคทองเรื่องพระอภัยมณีบทนี้ได้ความว่าคำพูดนินทากันเหมือนกับการเทน้ำไม่มีผลกระทบใดไม่เหมือนกับการทำร้ายเปรียบได้กับการเอามีดมากรีดหิน ซึ่งจะทำให้ได้รับบาดเจ็บ แม้กระทั้งพระพุทธรูปยังโดนนินทา นับประสาอะไรกับคนทั่วไปก็ย่อมมีคนนินทา

วิเคราะห์ด้านจุดประสงค์ของกวี: สุนทรภู่พยายามสอนไม่ให้ถือเกี่ยวกับคำนินทาของคน
๕)จากพระอภัยมณี ตอน พระอภัยมณีเกี้ยวนางละเวง

ถึงม้วยดินสิ้นฟ้ามหาสมุทร
ไม่สิ้นสุดความรักสมัครสมาน
แม้เกิดในใต้ฟ้าสุธาธาร
ขอพบพานพิศวาสไม่คลาดคลา
แม้เนื้อเย็นเป็นห้วงมหรรณพ
พี่ขอพบศรีสวัสดิ์เป็นมัจฉา
แม้เป็นบัวตัวพี่เป็นภุมรา
เชยผกาโกสุมประทุมทอง

แม้เป็นถ้ำอำไพใคร่เป็นหงส์
จะร่อนลงสิงสู่เป็นคู่สอง
ขอติดตามทรามสงวนนวลละออง
เป็นคู่ครองพิศวาสทุกชาติไป

                              (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากเรื่องพระอภัยมณีตอนพระอภัยมณีเกี้ยวนางละเวงเป็นการเปรียบเทียบความรักที่ยิ่งใหญ่และอุปสรรค์ที่ต้องพบ ความรักจะคงอยู่ตลอดไป ตัวอย่างเช่นชายหนุ่มนั้นอยากตามหญิงสาวแม้พลัดพรากจากกัน หากเธอเป็นน้ำเขาจะเป็นปลาหากเธอเป็นบัวเขาจะเป็นแมลง เป็นการยกตัวอย่างมาบรรยายให้เห็นภาพยิ่งขึ้นถือเป็นงานประพันธ์ที่ดีพอสมควร

๖)วรรคทองจากนิราศเจ้าฟ้า 

เขาย่อมเปรียบเทียบความว่ายามรัก
แต่น้ำผักต้มขมชมว่าหวาน
ครั้นรักจางห่างเหินไปเนิ่นนาน
แต่น้ำตาลว่าเปรี้ยวไม่เหลียวแล

                     (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากวรรคทองเรื่องนิราศเจ้าฟ้าบทนี้ได้ความว่า เมื่อยามใดมีความรักเปรียบได้กับการรับทานน้ำต้มผักก็ยังว่าหวาน แต่ครั้งเมื้อเวลาผ่านไปนานๆแม้น้ำตาลก็ยังว่าเปรี้ยว

วิเคราะห์จุดประสงค์ของกวี: สุนทรภู่จะพยายามแสดงให้เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงของความรัก  

 ๗)วรรคทองจากเรื่องพระอภัยมณี 

          เป็นมนุษย์สุดนิยมเพียงลมปาก
จะได้ยากโหยหิวเพราะชิวหา
แม้นพูดดีมีคนเขาเมตตา
จะพูดจาพิเคราะห์ให้เหมาะความ

(สุนทรภู่)

          วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากวรรคทองเรื่องพระอภัยมณีบทนี้ได้ความว่าการรู้จักใช้คำพูดใช้ถ้อยคำที่ดีย่อมทำให้คนหลงใหลถ้าพูดดีก็ย่อมจะมีคนเมตตา และต้องคำนึงถึงความเหมาะสมด้วย

๘)วรรคทองจากนิราศภูเขาทอง

          ถึงบางพูดพูดดีเป็นศรีศักดิ์     มีคนรักรสถ้อยอร่อยจิต
แม้นพูดชั่วตัวตายทำลายมิตร            จะชอบผิดในมนุษย์เพราะพูดจา  

          ไม่เมาเหล้าแล้วแต่เรายังเมารัก

สุดจะหักห้ามจิตคิดไฉน
ถึงเมาเหล้าเช้าสายก็หายไป

แต่เมาใจนี้ประจำทุกค่ำคืนฯ

          ถึงบางเดื่อโอ้มะเดื่อเหลือประหลาด

บังเกิดชาติแมลงหวี่มีในไส้
เหมือนคนพาลหวานนอกย่อมขมใน

อุปไมยเหมือนมะเดื่อเหลือระอา

(สุนทรภู่ นิราศภูเขาทองนี้ เป็นนิราศที่ไพเราะที่สุด)

๙)วรรคทองจากเรื่องอิเหนาตอนศึก มนังกุหนิง

      “แล้วว่าอนิจจาความรัก
พึ่งประจักษ์ดั่งสายน้ำไหล
ตั้งแต่จะไหลเชี่ยวเป็นเกลียวไป
ที่ไหนเลยจะไหลคืนมา “

          วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากวรรคทองเรื่องอิเหนาตอนศึก มนังกุหนิงได้ความว่าความรักของอิเหนานั้นคงเป็นเหมือนสายน้ำที่ไหลแล้วก็ไหลมีวันไหลกลับไม่กลับมาอีก เพราะอิเหนามีคู่หมั้นเก่า คือ นางบุษบา

๑๐)วรรคทองจากเรื่อง มัทนะพาธาคำฉันท์

          “ความรักเหมือนโรคา
บันดาลตาให้มืดมน
ไม่ยินและไม่ยล
อุปสรรคใดใด
          ความรักเหมือนโคถึก
กำลังคึกผิขังไว้
ก็โลดจากคอกไป
บ่ยอมอยู่ ณ ที่ขัง
          ถึงหากจะผูกไว้
ก็ดึงไปด้วยกำลัง
ยิ่งห้ามก็ยิ่งคลั่ง
บ่หวนคิดถึงเจ็บกาย”

             วิเคราะห์ด้านเนื้อหา: จากเรื่องมัทนะพาธาคำฉันท์เป็นตอนที่ท้าวชัยเสนไปพบนางมัทนาในป่า แล้วต้องการเป็นชายา ฤษีกาละทรรศินซึ่งมีนางคนรับใช้จึงเตือนว่า  “ความรักมีได้แต่ต้องระวัง”

              ฤษีกาละทรรศินเปรียบความรักเหมือนโรคร้าย หากมีเข้าก็จะเปรียบเหมือนคนตาบอดหูหนวก ไม่ได้ยินได้เห็นอะไรทั้งสิ้น และก็เปรียบความรักเป็นโคหนุ่ม เพราะมีทั้งแรงและกำลัง จะกักขังไว้ก็ไม่ได้มันก็จะพยายามพุ่งออกไปจนลืมความเจ็บปวด 

๑๑)วรรคทองจากกาพย์เห่เรือ 

เรื่อยเรื่อยมารอนรอน

ทิพากรจะตกต่ำ
สนธยาจะใกล้ค่ำ

คำนึงหน้าเจ้าตราตรู
          เรื่อยเรื่อยมาเรียงเรียง

นกบินเฉียงไปทั้งหมู่
ตัวเดียวมาพลัดคู่

เหมือนพี่อยู่ผู้เดียวดาย

(พระราชนิพนธ์ในเจ้าฟ้ากรมขุนเสนาพิทักษ์ มีพระนามเดิมว่า  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศรไชยเชษฐสุริยวงศ์ หรือพระนามที่รู้จักกันโดยทั่วไปว่า เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร หรือ เจ้าฟ้ากุ้ง)

          วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากวรรคทองกาพย์เห่เรือของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรแสดงถึงความอาลัยหาถึงบุคคลอันเป็นที่รักโดยเปรียบเทียบจากสิ่งต่างๆเช่นพระอาทิตย์กำลังจะตกดิน เวลาจะใกล้ค่ำพี่ก็คิดถึงแต่หน้าน้อง นกบินสูงเฉียงไปทั้งฝูงแต่มีอยู่ตัวหนึ่งต้องพลัดจากคู่เหมือนกับพี่ที่ต้องอยู่คนเดียว

๑๒)โคลงสยามานุสสติ
๏  รักราช จงจิตน้อม           ภักดี ท่านนา
รักชาติ์ กอบกรณีย์              แน่วไว้
รักศาสน์ กอบบุญตรี            สุจริต ถ้วนเทอญ
รักศักดิ์ จงจิตให้                  โลกซร้องสรรเสริญฯ

๏  ยามเดินยืนนั่งน้อม           กะมล
รำลึกถึงเทศตน                    อยู่ยั้ง
เปนรัฏฐะมณฑล                  ไทยอยู่ สราญฮา
ควรถนอมแน่นตั้ง                 อยู่เพี้ยงอวสานฯ

๏  ใครรานใครรุกด้าว            แดนไทย
ไทยรบจนสุดใจ                    ขาดดิ้น
เสียเนื้อเลือดหลั่งไหล             ยอมสละ สิ้นแล
เสียชีพไป่เสียสิ้น                   ชื่อก้องเกียรติงามฯ

๏  หากสยามยังอยู่ยั้ง             ยืนยง
เราก็เหมือนอยู่คง                  ชีพด้วย
หากสยามพินาศลง               ไทยอยู่ ได้ฤๅ
เราก็เหมือนมอดม้วย             หมดสิ้นสกุลไทยฯ 

(พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่  ๖  พบว่า  โคลง  ๒  บทสุดท้ายนี้เราได้นำมาร้องเพลง  ประเภทเพลงปลุกใจ) สยามานุสสติ เป็นคำโคลงพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ ณ พระตำหนักจิตรลดารโหฐาน เมื่อวันเสาร์ที่ ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๑ และได้พระราชทานแก่ทหารอาสาสมัยสงครามโลกครั้งที่ ๑  ต่อมาได้มีการนำโคลงนี้มาแต่งเป็นเพลงปลุกใจ ซึ่งประพันธ์ทำนองโดยนารถ ถาวรบุตร

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา: 

๑๓)วรรคทองจากเรื่องพระนลคำหลวง

          ๏  นานาประเทศล้วน      นับถือ

คนที่รู้หนังสือ                            แต่งได้

ใครเกลียดอักษรคือ                     คนป่า

ใครเยาะกะวีไซร้                         แน่แท้คนดง

          (พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่๖)
                     

๑๔)วรรคทองจากลิลิตพระลอ 

๏  เสียงฦๅเสียงเล่าอ้าง          อันใด พี่เอย
เสียงย่อมยอยศใคร                          ทั่วหล้า
สองเขือพี่หลับใหล                    ลืมตื่น ฤๅพี่
สองพี่คิดเองอ้า                      อย่าได้ถามเผือ

๑๕)วรรคทองจาก วิวาห์พระสมุทร   

          ปากเป็นเอกเลขโทโบราณว่า
หนังสือตรีมีปัญญาไม่เสียหาย
ถึงรู้มากไม่มีปากลำบากตาย
มีอุบายพูดไม่เป็นเห็นป่วยการ
ถึงเป็นครูรู้วิชาปัญญามาก
ไม่รู้จักใช้ปากให้จัดจ้าน
เหมือนเต่าฝั่งนั่งซื่อฮื้อรำคาญ
วิชาชาญมากเปล่าไม่เข้าที

(พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่๖ เป็นบทละครพูดสลับลำ มีทั้งบทร้องและบทเจรจา)

๑๖) วรรคทองจากนิราศพระแท่นดงรัก

อันเมารักมักหลงพะวงรัก                  ใครจะชักฉุดไว้ก็ไม่ไหว
กำลังมืดเมามัวไม่กลัวใคร                              คงจะไปหารักที่พักพิง
                                                                                  (นายมี)
                                                                                         

๑๗)วรรคทองจากนิราศพระแท่นดงรัก

แมลงภู่เป็นคู่ของบุปผา         บูราณว่าเห็นจริงทุกสิ่งสม
 หญิงกับชายก็เป็นคู่ชูอารมณ์                          ชั่วปฐมกัปป์กัลป์พุทธันดร
 ใครมีคู่พลัดคู่ไม่มีสุข                                    มักเกิดทุกข์ใหญ่ยิ่งกว่าสิงขร
 เหมือนตัวเรียมร่ำรักหนักอุทร                         ด้วยจากจรมิได้อยู่เป็นคู่เชย
                                                                                    (นายมี)
                                                                                        

๑๘)วรรคทองจากเรื่องพระอภัยมณี

          เขาย่อมเปรียบเทียบความว่ายามรัก        แต่น้ำผักต้มขมชมว่าหวาน
 ครั้นจืดจางห่างเหินไปเนิ่นนาน                        แต่น้ำตาลก็ว่าเปรี้ยวไม่เหลียวแลฯ
                                                                                                 (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากวรรคทองเรื่องพระอภัยมณีบทนี้ได้ความว่า เมื่อยามใดมีความรักเปรียบได้กับการรับทานน้ำต้มผักก็ยังว่าหวาน แต่ครั้งเมื้อเวลาผ่านไปนานๆแม้น้ำตาลก็ยังว่าเปรี้ยว

วิเคราะห์จุดประสงค์ของกวี: สุนทรภู่จะพยายามแสดงให้เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงของความรัก
                                                                                           

๑๙)วรรคทองจากนิราศพระบาท

เจ้าของตาลรักหวานขึ้นปีนต้น               ระวังตนตีนมือระมัดมั่น
เหมือนคบคนคำหวานรำคาญครัน                     ถ้าพลั้งพลันเจ็บอกเหมือนตกตาล
                                                                                                 (สุนทรภู่)

วิเคราะห์ด้านเนื้อหา:  จากวรรคทองของนิราศพระบาทบทนี้สอนเกี่ยวกับการคบคน ในการคบกับคนที่พูดดีพูดหวานหูก็ให้รู้จักระมัดระวังตัว มิเช่นนั้นอาจเจ็บตัวเหมือนคนที่ปีต้นตาลเพื่ออยากใด้น้ำหวานก็ควรระวังตัวเพราะอย่างนั้นอาจตกมาเจ็บตัวเพราะความหวานที่มาล่อลวงนั้นได้
                                                                             

๒๐)วรรคทองจาก เรื่องพระอภัยมณี          

            แล้วสอนว่าอย่าไว้ใจมนุษย์
มันยากสุดลึกล้ำเหลือกำหนด
ถึงเถาวัลย์พันเกี่ยวที่เลี้ยวลด
ก็ไม่คดเหมือนหนึ่งในน้ำใจคน
มนุษย์นี้ที่รักอยู่สองสถาน
บิดามารดารักมักเป็นผล
ที่พึ่งหนึ่งพึ่งได้แต่กายตน
เกิดเป็นคนคิดเห็นจึงเจรจา
แม้นใครรักรักมั่งชังชังตอบ
ให้รอบคอบคิดอ่านนะหลานหนา
รู้สิ่งไรไม่สู้รู้วิชา
รู้รักษาตัวรอดเป็นยอดดี

   (สุนทรภู่)